VOC Data Experience

De VOC Data Experience start met een wolk van namen van honderdduizenden bemanningsleden van de schepen van de compagnie. Over elk van deze personen is meer informatie beschikbaar. Ook zijn er zes prikkelende ervaringen. Hierin wordt telkens een thema belicht aan de hand van de originele data van de VOC. Data-expert Lodewijk Petram geeft samen met een wisselende erfgoedspecialist of onderzoeker uitleg en duiding bij de getoonde gegevens.

Waar kwamen jullie vandaan?

Jelle van Lottum, hoogleraar Arbeidsmigratie Huygens ING / Radboud Universiteit

Op een kaart van Europa is te zien waar de bemanningsleden van de VOC-schepen vandaan kwamen. Ongeveer de helft kwam uit de Nederland, de rest overwegend uit Duitsland, gebieden bij de kust van Scandinavië en rond de Oostzee. Jelle van Lottum vertelt over zeelieden en matrozen uit verschillende regio’s en ook over de carrière van Christiaan Keems, afkomstig uit wat nu het noorden van Polen is. Keems maakte in totaal zeven reizen voor de VOC, trouwde en stichtte een gezin in Amsterdam. In hoeverre kan hij nog als migrant gezien worden?

Waar gingen jullie naartoe?

Wim Manuhutu, Historicus, oud-directeur Moluks Historisch Museum

Op een grote wereldbol worden reizen van VOC-schepen geprojecteerd. De bemanningen die in Europa inscheepten voeren niet alleen naar Batavia en terug. Ze werden ook ingezet op talloze reizen binnen Azië. Vooral het intensieve contact met de Molukken valt op. Wim Manuhutu vertelt wat hier de achtergrond van is en spreekt ook over de gevolgen van het intensieve contact tussen de Nederlandse compagnie en de Molukken.

Vervoerden jullie ook slaven?

Matthias van Rossum, Onderzoeker Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis

Een groot VOC-schip verschijnt. Binnen vertelt Matthias van Rossum over de slavenhandel door de VOC en haar personeel. Te zien is hoe slaafgemaakten opeengepakt aan boord vervoerd werden. Schattingen van het aantal slaven in VOC-gebieden variëren van 660.000 tot ruim 1,1 miljoen. Veel meer dan de officiële cijfers tonen. Dit komt doordat veel slavenhandel buiten de boekhouding om ging.

Voeren er ook vrouwen mee?

Dyonna Benett, Erfgoedspecialist

Uit de wolk van namen van VOC-bemanningsleden worden 52 personen gevormd. Zij waren vrouwen die zich bij de aanmonstering hadden voorgedaan als man. Dyonna Benett vraagt zich af waarom ze op een VOC-schip wilden werken. Bij het zien van de gegevens van een soldaat die pas na bijna drie jaar werd ‘ontmaskerd’ als vrouw oppert zij dat dit mogelijk iemand was die zich geen vrouw voelde: queer bij de VOC.

Kwamen jullie ooit terug?

Suze Zijlstra, Onderzoeker Maritieme en koloniale geschiedenis

Op een wereldkaart is een stroom namen te zien die vanuit Nederland vertrekt. Er is ook een stroom namen die vanuit Azië terugkeert, maar die is veel kleiner. Suze Zijlstra vertelt wat er gebeurde met de bemanningsleden die uitvoeren met de VOC en nooit terugkeerden naar Europa. De sterfte was hoog, eerst al op de lange tocht naar Azië, maar vooral in Azië zelf. En er waren ook bemanningsleden die in Azië uit dienst gingen, zoals een voorvader van Suze.

Wie verdient er een standbeeld?

Jelle van Lottum, Wim Manuhutu, Lodewijk Petram, Matthias van Rossum, Suze Zijlstra.

Het standbeeld van Jan Pieterszoon Coen is bekend en berucht. In deze ervaring worden vijf standbeelden opgericht die beter recht doen aan de complexiteit van het VOC-verleden. Zo worden onder meer een Molukse sultan die de VOC met haar eigen middelen bestreed, een groep slaafgemaakten die zichzelf bevrijdden en een straatarme, maar dappere Amsterdamse weesjongen op een voetstuk geplaatst.

Achtergrond

De visualisaties in de VOC Data Experience zijn gebaseerd op een enorme hoeveelheid historische gegevens. Deze data zijn online beschikbaar en voor iedereen toegankelijk. Hieronder introduceren we de collecties en geven we inzicht in de selecties die we hebben gemaakt voor de VOC Data Experience.

VOC-Opvarenden

Nationaal Archief, link naar dataset

Deze gegevenscollectie bevat 774.200 records die voor het overgrote deel afkomstig zijn uit soldijboeken van de VOC uit de achttiende eeuw. Per schip dat uit de Republiek vertrok werd een soldijboek aangelegd. Hierin werden alle bemanningsleden geregistreerd. Dit gebeurde tijdens de aanmonstering bij het Oost-Indisch Huis in Amsterdam of een van de andere vijf VOC-steden.

De klerken van de compagnie noteerden de naam en plaats van herkomst van de persoon die ze voor zich hadden zoals ze die hoorden, met als gevolg dat buitenlandse namen vaak vernederlandst werden. Soms werd er zelfs een fantasienaam opgeschreven. Zo had ‘Johannis Ongaar’ uit ‘Hongarijen’ in werkelijkheid waarschijnlijk een lastige Hongaarse naam.

Bij andere zaken ging de VOC nauwkeuriger te werk. Dit geldt onder meer voor de rang waarin de zeeman of militair diende. Ook werd heel precies bijgehouden wanneer en waarom het dienstverband van het bemanningslid eindigde (bijvoorbeeld door afmonstering na terugkeer in de Republiek of door overlijden). Zo kon tot op de stuiver en penning nauwkeurig het salaris berekend worden.

De gegevens uit VOC-Opvarenden die in de VOC Data Experience zijn gebruikt verschillen op een aantal punten van de data zoals ze bij het Nationaal Archief worden aangeboden.

Het eerste verschil betreft de herkomstplaatsen van bemanningsleden. In de oorspronkelijke VOC-Opvarenden-collectie staan deze vermeld zoals in de originele soldijboeken. Bij matroos Christiaan Keems staat bijvoorbeeld dat hij uit ‘Colberg’ kwam. Bij het Huygens ING zijn door onder anderen Jelle van Lottum en Lodewijk Petram voor ruim 80 procent van de bemanningsleden de originele herkomstplaatsen aan moderne locaties op de kaart gekoppeld. ‘Colberg’ werd zo Kołobrzeg aan de Poolse kust.

Verder zijn bij het Huygens ING zijn de records uit VOC-Opvarenden gekoppeld aan personen. Er staat bijvoorbeeld zeven keer een Christiaan Keems uit ‘Colberg’ in VOC-Opvarenden. In de versie die voor de VOC Data Experience is gebruikt, zijn deze zeven records met elkaar verbonden. Dit geeft zicht op carrières van bemanningsleden. En zo kunnen we in de Experience spreken over ‘personen’, in plaats van ‘observaties van een persoon die aanmonstert’.

We hebben ervoor gekozen om in de VOC Data Experience alleen gebruik te maken van de achttiende-eeuwse gegevens uit VOC-Opvarenden. Deze geven een nagenoeg compleet beeld van de scheepsbemanningen op de reizen van Europa naar Azië in deze eeuw. De namen in de verschillende visualisaties betreffen de namen van personen. Christiaan Keems zit er telkens maar één keer in. Records die we niet konden koppelen aan een persoon (dit komt vooral voor bij veel voorkomende namen: ‘Jan Gerrits uit Amsterdam’) zijn weggelaten. Zo zijn we van de 774.200 records uit de oorspronkelijke gegevenscollectie tot bijna 500.000 personen in de VOC Data Experience gekomen.

De oorspronkelijke dataset VOC-Opvarenden is in de periode 2000-2012 voortgekomen uit een gezamenlijk initiatief van het Nationaal Archief, de archiefdiensten van Delft en Rotterdam, het Zeeuws Archief, het Westfries Archief (Hoorn en Enkhuizen) en de afdelingen geschiedenis van de Universiteiten Leiden en Gent. Het meeste invoerwerk is verricht door medewerkers van Combiwerk Delft.

Dutch-Asiatic Shipping

Huygens ING, link naar dataset

Deze dataset bevat gegevens van VOC-schepen en de reizen die zij maakten tussen Nederland en Azië: ruim 4700 heenreizen en 3400 terugreizen. Dutch-Asiatic Shipping (DAS) beslaat de hele periode waarin de VOC actief was (1602 tot eind achttiende eeuw), en omvat ook de reizen die de voorlopers van de VOC vanaf 1595 gemaakt hebben.

Omdat VOC-Opvarenden en Boekhouder-Generaal Batavia alleen de achttiende eeuw beslaan, hebben we ervoor gekozen in de visualisaties van scheepsreizen in de VOC Data Experience alleen gebruik te maken van gegevens uit DAS die betrekking hebben op de achttiende eeuw.

De gegevens uit DAS zijn oorspronkelijk in boekvorm verschenen (J.R. Bruijn, F.S. Gaastra, I. Schöffer, Dutch-Asiatic shipping in the 17th and 18th centuries, 3 delen, 1979-1987). Ze zijn later door Huygens ING gedigitaliseerd.

Boekhouder-Generaal Batavia

Huygens ING, link naar dataset

Op het kantoor van de Boekhouder-Generaal in Batavia werd van alle VOC-schepen die de haven van Batavia aandeden de lading geregistreerd: schepen die aankwamen uit Nederland, die vertrokken voor de lange terugreis naar Europa en schepen die een reis maakten op een van de vele handelsroutes in Azië waar de VOC actief was. Helaas is deze reusachtige informatie grotendeels verloren gegaan.

De gegevens van de ruim 18.000 reizen die wél bewaard zijn gebleven zijn tussen 2008 en 2013 door Huygens ING in een database verwerkt. Deze gegevens dateren uit 55 jaren, verspreid over de hele achttiende eeuw. Reizen die niet via Batavia gingen, ontbreken volledig. En zoals Matthias van Rossum ook vertelt in de ervaring over de slavenhandel door de VOC, bleef veel handel buiten de boeken. Niettemin geeft deze dataset een fascinerend zicht op de goederen die de VOC verscheepte.

---

De VOC Data Experience maakt bezoekers wegwijs in deze gegevenscollecties en helpt hen bij de interpretatie ervan. Zo draagt de VOC Data Experience bij aan een meerstemmig perspectief op de VOC-geschiedenis.